Tanım veya Hakikat

İslâmî ilimlerin en önemli sahalarından olan kelâm ilmi, itikadî mezheplerce çeşitli birleşmeler ve ayrışmalar dâhilinde şekillenmiştir. Özellikle Eş’ariyye ve Mu’tezile kelâmcılarının geliştirdikleri anlayışlar, çeşitli ıstılâhlar bağlamında kâh ortak bir paydada buluşmuş kâh bir tartışma zemini oluşturmuştur. İmam Gazzâlî öncesi kelâmcılar, ünlü Mu‘tezilî âlimi Ebû Hâşim el-Cübbâî’den itibaren “hâlleri savunanlar ve savunmayanlar” şeklinde ikiye ayrılmıştır. İmâmü’l-Harameyn el-Cüveynî, bu noktada, alana yön veren en önemli âlimlerden biri olarak İmam Bakıllânî gibi önemli isimleri örnek almış ve İslâm düşüncesinin yönlenmesinde İmam Gazzâlî gibi mühim isimlere hocalık etmiştir. Fakat o, el-Burhân isimli eserinden önce Bakıllânî etkisinde, kelâm atomculuğunun tümeller modeli olan hâller teorisini benimserken bu çalışmasında beş tümel esaslı felsefî tanım anlayışına yakın durmuştur.

Tanım veya Hakikat: Cüveynî’nin Kelâm Sisteminin Analizi, Eş’arî kelâm sisteminin gelişmesinde büyük rol oynayan Cüveynî’nin kelâmî temellendirmelerini ele alır. Kelâm ilmi açısından okur için bir hayli açıklayıcı olan bu çalışmanın ilk bölümünde hâller teorisinin daha iyi anlaşılabilmesi için genel bir çerçeve çizilerek “tümeller” tartışması açıklanmaktadır. İkinci bölümde bu tartışma göz önünde bulundurulup kelâmî tanımların da malzemesi olarak hâller teorisi incelenmekte, bu inceleme esnasında Aristocu felsefe, Platon’un idealar kuramı ve Stoacılar üzerinden karşılaştırmalar yapılmaktadır. Son bölümde ise kelâmcıların, hâller teorisine dair teknik açıdan nasıl bir tanım anlayışı geliştirdiklerinin altı çizilmekte ve Cüveynî’nin değişen kelâm anlayışının izleri sürülmektedir.